Ο ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Ο ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Του Μανώλη Βαλσαμίδη

Απόσπασμα από πρόσφατη συνέντευξη για την αποκριά της Νάουσας.
Ο λαϊκός πολιτισμός είναι έργο της ψυχής και της ομαδικής διανόησης ενός λαού. Επειδή κρατάει αιώνες, μεταδίδεται από γενιά σε γενιά, χρησιμοποιούμε τον όρο Παράδοση. Περιεχόμενο της Παράδοσης είναι όλα εκείνα που είναι παρόντα στη ζωή ενός συνόλου εκ μεταφοράς από το παρελθόν. Και είναι ολότητες (σπάνια) ή σπαράγματα, «κατάλοιπα» ή «λείψανα» ή «απολιθώματα» παρελθόντων κύκλων πολιτισμού. Ακόμα και στη σφαίρα του πνεύματος η λαϊκή μνήμη κρατάει αυτά που μπορεί, τα «εγκαταλείμματα» κατά τον Αριστοτέλη.

Πολλά τα κενά και η παρακολούθηση και ερμηνεία των παραδεδομένων δύσκολη. «Δυσερμήνευτα» τα όσα παραδοσιακά συμβαίνουν. Και όταν μπαίνει το γιατί, τότε οι πρώτες πρόχειρες απαντήσεις είναι προϊόντα παραφιλολογίας ή πλαστοί μύθοι, που όμως κατά περίεργο τρόπο εμφυτεύονται και αποτελούν παράδοση. Λέγονται από πολλούς πολλά, αναπόδεικτα, λέει ο Αριστοτέλης. Απαιτείται έρευνα και η έρευνα απαιτεί μόχθο, ιστορική γνώση, επιστημονική εξειδίκευση, αγάπη στο δημιουργικό πνεύμα του λαού και σεβασμό στα επιτεύγματά του.
Η παρετυμολογία και η παραμυθολογία και οι αλλαγές ή εμφυτεύσεις δοξασιών ξένων πρέπει να μένουν απ’ έξω. Στόχος και μέλημα όσων ασχολούνται με την παράδοση είναι η ανίχνευση με συνεπή μελέτη, επίπονη προσπάθεια και υπομονή, των αιτίων, του ιστορικού και κοινωνικού υπόβαθρου, της διαδρομής αυτών που έφτασαν σε μας, η προσέγγιση της αλήθειας. Το έργο είναι, ομολογουμένως, πολύ δύσκολο και ελλειμματικά τα αποτελέσματα. 

Τα έθιμα της αποκριάς στη Νάουσα κάνουν την περίοδο αυτή του εορτολογίου να ξεχωρίζει από τις άλλες εορταστικές περιόδους του ενιαύσιου κύκλου ζωής της πόλης. Είναι μια δυναμική περίοδος, με ποικίλα γεγονότα και βιώματα, με άλλο τρόπο ζωής. Σαν έκφραση τα εθιμικά δρώμενα λειτουργούν δυναμικά στην απελευθέρωση από τα σχηματικά επιφαινόμενα, τους κοινωνικούς συσχετισμούς, τους συστημικούς εγκλωβισμούς, τις πολυεπίπεδες ανάγκες και επαναφέρουν τον Ναουσαίο στα απλούστερα και τα αληθινά. Στα ανθρώπινα.

Τις μέρες αυτές αποδέχεται ο Ναουσαίος ως κοινωνική ολότητα και ζει έντονα το μυστήριο του θανάτου. Μην εκπλήσσεσθε. Ζει την παρουσία των νεκρών. Θυμάται τους νεκρούς προγόνους, και ικανοποιεί με πολλούς τρόπους, κατά τα θέσμια, τις απαιτήσεις τους. Στα σπίτια στα παλιότερα χρόνια έβραζαν καζάνια τα κόλλυβα. Στις Εκκλησιές τα σκουτέλια κάλυπταν όλο το χώρο μπροστά από το Τέμπλο. Και στα νεκροταφεία, ακόμη και σήμερα γίνεται χαμός! Τα βράδια ομάδες μεταμφιεσμένων επισκεπτών έμπαιναν στα σπίτια ως αερικά, κερνιούνταν και έφευγαν. Δεν μιλούσαν, δεν αποκαλύπτονταν. Οι επισκέψεις τους ευπρόσδεχτες. Αλλά και οι νέοι στο έθιμο της αποκριάς, στις Μπούλες, φορούν νεκρικό προσωπείο.
Στο δρώμενο Μπούλες της Νάουσας. το όλο τελετουργικό οδηγεί σε μιαν αλλαγή και ανανέωση. Ξεκινάει από το ντύσιμο στο σπίτι του νέου. Ο «Αντυτής», το σπίτι ολόκληρο είναι στο πόδι! Το ντύσιμο πρέπει να είναι τέλειο. Όλα τα εξαρτήματα από την κορφή ως τα νύχια ατσαλάκωτα, καθαρά. Φουστανέλα, πουκάμισο, γιλέκο, πεσλί. Τα ασήμια γυαλισμένα, η πάλα (το σπαθί) με τις φούντες και τις κορδέλες της, το σελάχι, οι κάλτσες, με τους υποδέτες ή βοδέτες, και εκείνο το ζωνάρι, ο κεφαλόδεσμος, και «ο πρόσωπος», η νεκρική προσωπίδα με το τσιγκελωτό μουστάκι. Εκπληκτικό σύνολο. 

Μετά τον θαυμασμό ακολουθεί ο αποχωρισμός από τους οικείους για κάτι σπουδαίο. Η συγκίνηση έκδηλη. Κορυφώνεται με το λυπητερό κάλεσμα του ζουρνά. Το μάζεμα, η πορεία προς το Δημαρχείο, η εκεί τελετουργία με το ύψωμα το χεριών, το τίναγμα των ασημικών, η επίκληση για την συγκατάθεση και την αποδοχή της νιότης ως ισότιμης παρουσίας στα κοινά, οι χοροί στο Δημαρχείο, η συμμετοχή σε ένα πομπικό, υπεύθυνο, αποτροπαϊκό δρώμενο με το περιτριγύρισμα της πόλης, στα στάσιμα με τους χορούς, η αποκάλυψη και η αποδοχή από το σύνολο της πόλης της προσωπικής πλέον άνδρωσής του αποκαλυμμένου προσώπου στα Αλώνια, αποτελούν μια άριστα και αυστηρά οργανωμένη τελετουργία, ένα λαϊκό έργο ανάδειξης νέων δυνάμεων που εισέρχονται στο κοινό. Είναι άσκηση, μύηση, πέρασμα, αλλαγή, τέλειο επίτευγμα, είναι λαϊκό, υπέρ του λαού, έργο.

Το τρίτο βιωματικό στοιχείο είναι η χαρά. Το τραγούδι, ο χορός. Στα σπίτια, στα καφενεία, στο δρόμο. Με τη βοήθεια και του Ναουσαίικου άκρατου, γλέντια οικογενειακά, παρέες στους δρόμους, πραγματικό ξεφάντωμα. Ο Ναουσαίος ξέρει και ζει την αποκριά. Η αποκριά στη Νάουσα δεν είναι θέαμα. Είναι συμμετοχή, είναι ένα κομμάτι του Λαϊκού μας πολιτισμού, της άυλης, όπως λέμε, κληρονομιάς μας.

Έμεινα στα έθιμα περιγραφικά. Άφησα κάποιες σκαλωσιές. Για κάτι περισσότερο είμαι στη διάθεσή σας.

Ακολούθησαν ερωτήσεις για τη γυναικεία μορφή του δρωμένου Μπούλες, για τα βαθύτερα μηνύματα του δρωμένου, για την πιθανή τουριστική εκμετάλλευσή του, το μέλλον του, τα τραγούδια, όπως η Μακρυνίτσα, τα εξαρτήματα της ανδρικής (ασημικά, πάλα, κεφαλόδεσμος) και της γυναικείας φορεσιάς, τα προσωπεία, η παλαιότητα των εθίμων και άλλα. Ήταν μια συνέντευξη που κράτησε πολύ.